ΠΡΟΦΟΡΙΚΗ ΙΣΤΟΡΙΑ ΚΑΙ ΣΧΟΛΕΙΟ: Η ΙΣΤΟΡΙΑ ΩΣ ΒΙΩΜΕΝΗ ΕΜΠΕΙΡΙΑ

ΠΡΟΦΟΡΙΚΗ ΙΣΤΟΡΙΑ ΚΑΙ ΣΧΟΛΕΙΟ:
Η ΙΣΤΟΡΙΑ ΩΣ ΒΙΩΜΕΝΗ ΕΜΠΕΙΡΙΑ


Της Βασιλικής Σακκά
Μ. Δ. Στη Διδακτική Της Ιστορίας



Εισαγωγή

Η πορεία της ιστοριογραφίας κατά τον 20ο αιώνα παρουσιάζει μια μεγάλη ποικιλία προσεγγίσεων του ιστορικού υλικού και μια σταδιακή αλλά ουσιαστική μετατόπιση του ενδιαφέροντος των ιστορικών από την παραδοσιακή στις ‘εναλλακτικές’ μορφές ιστορίας, από τα  ‘μεγάλα’ και σημαντικά έργα και τις κυρίαρχες elites, στις εμπειρίες των τρόπων ζωής, τις πρακτικές και την κουλτούρα  των κυριαρχούμενων τάξεων, στο ‘περιθώριο’ της ιστορίας. Οι νεότερες θεωρήσεις της ιστορίας (ιστορία ‘από τα κάτω’, ιστορία της κουλτούρας, κειμενική διάσταση της ιστορίας, ψυχοϊστορία) καθώς και η όσμωση της ιστοριογραφίας με ποικίλες, παράπλευρες επιστήμες οδηγούν σε μια μορφή κοινωνικής ιστορίας στην οποία εξέχοντα ρόλο έχουν οι νοοτροπίες, οι στάσεις, η πολιτισμική ιστορία, οι μειονότητες, τα καθημερινά πρόσωπα, η προσωπική ιστορία. Οι τεχνικές προσέγγισης αυτής της ιστορίας είναι κυρίως ποιοτικές ενώ ως στόχος καταγράφεται η ανάδειξη των  βιωματικών όψεων της καθημερινής ζωής∙ ενδιαφέρουν κυρίως τα άτομα που μέσα από την περιπέτεια του βίου και της σκέψης τους λειτουργούν ως πρίσματα για την αναγωγή του ιδιαίτερου και ατομικού στο γενικό και συλλογικό (επαγωγική ιστορική λογική). Η προφορική ιστορία εντάσσεται στις προσεγγίσεις αυτές και την τελευταία δεκαετία παρατηρείται αύξηση του σχετικού ενδιαφέροντος, όπως προκύπτει από τη θεματολογία συνεδρίων και την ανάλογη εκδοτική δραστηριότητα, και στην Ελλάδα .





Προφορική Ιστορία
α. Ορισμός – πεδίο
H προφορική ιστορία συνιστά αυθεντική ιστορική πηγή που δημιουργείται από την ηχογράφηση του προφορικού λόγου - συνήθως μέσω προσχεδιασμένων, καταγεγραμμένων συνεντεύξεων – από πρόσωπα τα οποία διαθέτουν στοιχεία και πληροφορίες που αξίζει να διασωθούν. 
 Η προφορική ιστορία άρχισε να γίνεται δημοφιλής τη δεκαετία του ’60 με διαρκώς αυξανόμενο το ενδιαφέρον του κοινού, ωστόσο, η προφορική παράδοση είναι παλιά όσο και η ίδια η  ιστορία Αν αναζητήσουμε τις απαρχές της θα τις συναντήσουμε στη λαογραφία, τη λογοτεχνία και την ανθρωπολογία, δηλ. στους χώρους εκείνους όπου υπήρχε μια παράδοση εμπειρικής έρευνας η οποία αξιοποιούσε τις προφορικές μαρτυρίες.
 Θεωρητικός εισηγητής της υπήρξε ο αμερικανός  Allan Nevins, ο οποίος μόλις το 1938 εισηγείται τον όρο προφορική ιστορία και την ορίζει ως: συνεντεύξεις –προφορικές αυτοβιογραφίες σημαντικών προσώπων. Αργότερα στο πανεπιστήμιο Columbia στη Νέα Υόρκη (1948) εκπονείται  το πρώτο σχετικό  project  ενώ στη δεκαετία του ’70 η προφορική ιστορία  αυτονομήθηκε ως ξεχωριστό αντικείμενο ακαδημαϊκής έρευνας . Η προφορική ιστορία, ακολουθώντας τις νεότερες τάσεις των ιστοριογραφικών προσεγγίσεων, ‘στρέφει το φακό της έρευνας από την κεντρική σκηνή στην οποία διαδραματίζονται τα γεγονότα, στο χώρο δράσης των κοινωνικών ομάδων, φωτίζοντας τις αφανείς πλειοψηφίες που αποτελούν την κινητήρια δύναμη του ιστορικού γίγνεσθαι’ (Α. Μπουντζουβή, 1999:23). Αξιοποιεί την ανάγκη των ανθρώπων να διατηρήσουν ζωντανό το παρελθόν τους μέσα από την κατάθεση του προσωπικού τους βιώματος. Αποτελεί λεκτικά δομημένη αφήγηση ζωής και προϋποθέτει μνήμη. Ο λόγος τους ανασημασιοδοτείται μέσω της μνήμης, της λήθης, της αποσιώπησης ή της απώθησης.
Το πεδίο έρευνας της προφορικής ιστορίας καλύπτει ομάδες και κοινωνικές κατηγορίες ατόμων αγνοημένες μέχρι πρόσφατα, όπως εργάτες, πρόσφυγες, μετανάστες, εθνικές και θρησκευτικές μειονότητες, ηλικιωμένους, γυναίκες. Οι περιθωριοποιημένες αυτές ομάδες, η δράση των οποίων είναι λιγότερο γνωστή, προσφέρουν ενδιαφέρον υλικό για πολλαπλές, νέες αναγνώσεις αφού οι μαρτυρίες τους αναδεικνύονται ως νέες πηγές της ιστορίας, ανατρέποντας την αρχική θεώρησή της ζωής και της δραστηριότητάς τους ως ήσσονος σημασίας (ό.π.: 24). Οι θεματικές της προφορικής ιστορίας  αφορούν την oικογένεια, την καθημερινότητα, την καταπίεση, την αντίσταση, τη φυλακή, την οικιακή εργασία, την πολιτική στράτευση. Είναι ένα είδος ‘λαϊκής’ ιστορίας που ενσωματώνεται στην ιστορία ανοίγοντας καινούργιους δρόμους (M. Vilanova, 1998:45).
Σκοπός της προφορικής ιστορίας είναι αφενός η δημιουργία πρωτογενών ντοκουμέντων, ως βάσης για τη δημιουργία αρχείων , τα οποία προσφέρονται για αλλεπάλληλες αναγνώσεις, αφετέρου η ερμηνεία,  η διαδικασία της ‘σύστασης’ ιστορίας από προφορικές πηγές. Συνιστά μέθοδο και τεχνική. Κατά τη δεκαετία του ’90 αυξάνεται το ενδιαφέρον για διεπιστημονική θεώρησή της. Η διεπιστημονική αυτή προσέγγιση αναδεικνύει ως παράλληλα πεδία εφαρμογής και αξιοποίησης προφορικών μαρτυριών, καθώς και χρησιμοποίησης και ανάλυσης προφορικών στοιχείων, την ανθρωπολογία, την εθνοϊστορία, τη λαογραφία, τις νομικές σπουδές, τη λογοτεχνική ιστορία, τις σπουδές των Μ.Μ.Ε., την κοινωνιολογία, τις γυναικείες σπουδές (Ε. Αβδελά-Α. Ψαρρά, 1997: 24, L. Stojanovik-Lafazanovska, 2002:208) καθώς και την εκπαίδευση (P.Thompson, 2002: 238).
Στην προφορική ιστορία συμπλέκεται το προσωπικό με το συλλογικό, το ιδιωτικό με το  δημόσιο, το υπάρχον με το δέον. Η διαδικασία καταγραφής της γεννά δυνατές συγκρούσεις της μνήμης αφού ‘δεν είμαστε εκείνο που λέμε ότι είμαστε, ούτε λέμε όλα εκείνα που είμαστε’ (L. Passerini, 1998:261). Η διαδικασία της προφορικής αφήγησης/συνέντευξης είναι μια διαδικασία κάθαρσης, προβληματισμού και διερεύνησης, πρωτίστως για το μάρτυρα. Συχνά, είναι μια διαδικασία εκ βαθέων κριτικής αναθεώρησης των περασμένων.
H προφορική ιστορία μπορεί να εμπλουτίσει τα υπάρχοντα ιστορικά τεκμήρια∙ έρχεται να ‘ανασυγκροτήσει’ την ιστορία, αφού υπάρχουν κενά τα οποία η γραπτή ιστορική παράδοση είτε αποσιώπησε, είτε τα αξιολόγησε ως λιγότερο σημαντικά (Ρ. Β. Μπούσχοτεν, 1997:12). Η προφορική παράδοση ‘είναι ο δείκτης που μετρά τη βίωση της ιστορίας, την επιλεκτική λειτουργία της μνήμης, την οικονομία της’ (Σ. Ασδραχάς, 1995:193). Η επιλεκτικότητα της μνήμης  επηρεάζεται και από κοινωνικούς και πολιτικούς παράγοντες που λειτουργούν ανεξάρτητα από το γεγονός αυτό καθαυτό, αφού η συλλογική πολιτισμική κληρονομιά εμπεριέχεται στη γλώσσα της μαρτυρίας-‘ο αυτόπτης μάρτυρας δεν είναι ποτέ ένα μοναχικό εγώ’ (Ά. Βιδάλη, 1998: 112-113). Το άτομο με τη διπλή του ταυτότητα ως μοναδικής προσωπικότητας και ιστορικού/συλλογικού υποκειμένου διασώζει τη μνήμη του βιωμένου ιστορικού παρελθόντος.   Στη μνήμη του συνυπάρχει το πραγματικό και η πρόσληψή του- η βίωση και η ερμηνεία του, η επιθυμία και η ματαίωση. Στο προφορικό υλικό αποτυπώνονται ιδεολογίες, νοοτροπίες, αντιλήψεις και τρόποι πρόσληψης της πραγματικότητας καθώς και οι αντιστάσεις και συμπεριφορές που απορρέουν από αυτές. (Α. Μπουτζουβή, ό.π.: 25). Ανιχνεύονται οι μηχανισμοί μεταβίβασης μηνυμάτων στα ευρύτερα στρώματα του πληθυσμού και διευκολύνεται η κατανόηση των ανθρώπινων σχέσεων. Αναδεικνύονται οι στρατηγικές επιβίωσης (Π. Πιζάνιας, 1993:11-12) και οι αντιδράσεις εκείνες που επηρεάζουν τον ιστό των κοινωνικών σχέσεων, όπως είναι οι τρόποι συμμετοχής και βίωσης της ιστορίας . Φωτίζεται έτσι η πολυπλοκότητα της ιστορικής πραγματικότητας. Η προφορική ιστορία συμβάλλει στον ‘εκδημοκρατισμό’ της ιστορικής επιστήμης (R. Perks, 1998:75) και στον ‘εξανθρωπισμό’ της ιστοριογραφίας . Tέλος, οι καταγεγραμμένες προφορικές μαρτυρίες, πέρα από ‘ηχητικά τεκμήρια’, αποτελούν, κυρίως, επικοινωνιακά συμβάντα τα οποία επαναφέρουν την ιστορία στην αρχική της πηγή, την αφήγηση (F. Castelli, 1998: 92, L. Passerini, 1998: 22), αφού είναι αφηγηματικός λόγος (διηγήσεις), δηλ. αναμνήσεις, εξιστορήσεις και ανθρώπινα συναισθήματα.

β. Μαρτυρίες
Ως μαρτυρίες ορίζονται (Ά. Βιδάλη, 1998:105) οι προφορικές αφηγήσεις που καταθέτουν οι επιζώντες από βίαια γεγονότα, πολέμους, μετακινήσεις πληθυσμών, καταστροφές, αλλά και άλλοι, που μέσα από πιο ειρηνικές καταστάσεις έζησαν μεγάλες αλλαγές και μπορούν να μιλήσουν για τρόπους ζωής και καθημερινές συνήθειες που έχουν πια χαθεί χωρίς ακόμη να έχουν εντελώς ξεχαστεί. Θα μπορούσαμε να συμπληρώσουμε ότι μαρτυρίες συνιστούν και οι αφηγήσεις που περιγράφουν το πώς βίωσαν οι απλοί άνθρωποι ο,τιδήποτε αφορά και επηρεάζει την καθημερινή τους ζωή και όχι μόνο μεγάλες αλλαγές και δύσκολες καταστάσεις, ανεξάρτητα από το ενδιαφέρον το οποίο ενδεχομένως κινητοποιούν κάποιες από αυτές.

Χαρακτηριστικά προφορικών μαρτυριών
•    Οι ‘ιστορίες ζωής’ που διασώζονται μέσα από τις προφορικές μαρτυρίες αποτελούν πρωτογενές, ‘ζωντανό’ πολύτιμο υλικό το οποίο διαφορετικά θα είχε χαθεί∙ υλικό που προσφέρεται για πολλές και ποικίλες αναγνώσεις. Λειτουργούν συμπληρωματικά σε σχέση με άλλες πηγές όπως αλληλογραφία, ημερολόγια, αυτοβιογραφίες και άλλες ανάλογης αποδεικτικής αξίας πηγές με διαφορετικό τρόπο παραγωγής. Προσφέρουν δυνατότητα διασταύρωσης υλικού.
•    Αποκαλύπτουν κίνητρα δράσης, εσώτερες σκέψεις και οπτικές των ανθρώπων η φωνή των οποίων δεν έχει καταγραφεί αφού κατατάσσονται συνήθως στα ‘μη διακεκριμένα’ άτομα και στο περιθώριο.
•    Η μνήμη  συχνά απατά, το ‘εγώ’ διαστρέφει, οι αντιφάσεις είναι παρούσες. Η μαρτυρία λοιπόν εγείρει  εύλογα ερωτήματα εγκυρότητας και αξιοπιστίας, συνεπώς πρέπει να υπόκειται σε διαρκή έλεγχο.
•    Η διαπλοκή συλλογικών αναπαραστάσεων, κοινών βιωμάτων, υποκειμενικότητας , οι ασύνειδοι μηχανισμοί άμυνας και αντίστασης του μάρτυρα, η υποκειμενικότητα και η ιδεολογία του ερευνητή, αίρουν την ασφάλεια που, συνήθως, παρέχουν οι γραπτές πηγές. Οι γενικεύσεις λοιπόν πρέπει να γίνονται με μεγάλη προσοχή. 
•    Μέσω ανεκδοτολογικών μαρτυριών και αντιπαραθέσεων προς άλλες σύγχρονες πηγές μπορούμε να κατανοήσουμε πολλά στοιχεία σχετικά με το κλίμα της εποχής. Συχνότατα διαπιστώνονται αντιθέσεις μεταξύ μνήμης και ιστοριογραφίας, ενώ, επίσης συχνά, έχουμε ανάμειξη προφορικής μνήμης με μύθους και παραδόσεις από γραπτές πηγές.

Προφορική ιστορία και σχολείο
Η εκπαιδευτική σημασία των προφορικών πηγών αναγνωρίζεται πλέον ευρύτερα, τόσο στο περιβάλλον της δευτεροβάθμιας εκπαίδευσης, όσο και για την εκπαίδευση ενηλίκων (Μ. Vilanova, 1998:45). Η προφορική ιστορία προσφέρεται ως στρατηγική/μέθοδος για την εφαρμογή της στην τάξη από το δάσκαλο της ιστορίας. Ωστόσο, στη χώρα μας, παρά τη σχετική θεσμοθέτηση της εισαγωγής και αξιοποίησής της στη διδασκαλία της Ιστορίας , δεν έχει τύχει ευρείας αναγνώρισης, όσο, παρά την έλλειψη σχετικών ερευνητικών δεδομένων, είμαστε σε θέση να γνωρίζουμε, στη σχολική  πράξη.
Είναι προφανές ότι είναι μέθοδος εύκολη στην εφαρμογή, δεν απαιτεί ακριβό εξοπλισμό και είναι ανοιχτή, προσβάσιμη σε οποιονδήποτε, είτε αυτός είναι ιστορικός είτε πηγή μαρτυριών.

Παιδαγωγική και κοινωνική σημασία της προφορικής ιστορίας
H προφορική ιστορία είναι κάτι πολύ περισσότερο από μια πρόχειρη εναλλακτική λύση αντί της αξιοποίησης των αφηγηματικών κειμένων ή της τεχνολογίας για την κάλυψη των στόχων του αναλυτικού προγράμματος. Τα παιδαγωγικά οφέλη από την ένταξη της προφορικής ιστορίας στο σχολικό πρόγραμμα είναι πολλά και σημαντικά: προάγει τη συζήτηση και τη συνεργασία, βοηθά τους μαθητές να αναπτύξουν τις γλωσσικές τους ικανότητες, κριτήρια για το τι συνιστά τεκμήριο, την κοινωνική τους ευαισθησία, αξιόλογες κοινωνικές δεξιότητες, δεξιότητα στη χρήση μηχανημάτων. Οι περισσότερες από τις βασικές κοινωνικές δεξιότητες των ενηλίκων είναι σημαντικά πρακτικά εργαλεία για τον ιστορικό της προφορικής ιστορίας. Για τους καθηγητές της ιστορίας τα προγράμματα αυτά έχουν επιπλέον το πλεονέκτημα ότι ανοίγουν το δρόμο για τη διερεύνηση της τοπικής ιστορίας, ενώ μπορούν να χρησιμοποιηθούν με επιτυχία και στη διδασκαλία της γλώσσας,  της περιβαλλοντικής εκπαίδευσης, της γεωγραφίας, των θρησκευτικών (P. Thompson, 2002: 238).
Πιο συγκεκριμένα, οι μαθητές οι οποίοι συλλέγουν τις δικές τους προφορικές μαρτυρίες έχουν τη δυνατότητα να αναπτύξουν (R. Stradling, 2001: 215):
•    Ερευνητικές δεξιότητες, ιδιαίτερα εκείνες οι οποίες αφορούν τη δημιουργία μιας σειράς αποτελεσματικών ερωτήσεων, οι οποίες θα προκαλούν χρήσιμες και ακριβείς απαντήσεις.
•    Επικοινωνιακές δεξιότητες όπως: χειρισμός των συνομιλητών/μαρτύρων, αλληλεπίδραση/σχέση αμοιβαίας εμπιστοσύνης, προσεκτική ακρόαση της αφήγησης, απόπειρες/τεχνικές εκμαίευσης περισσότερων πληροφοριών, διατύπωση ερωτήσεων, συναίσθηση δύναμης της γλώσσας του σώματος και του τόνου της φωνής κ.ά..
•    Δεξιότητες εσυναίσθησης  με άτομα από διαφορετική γενιά , περιβάλλον, ιδεολογία, εμπειρίες.
•    Ικανότητα να ‘κινούνται’ μέσα στις μαρτυρίες, να αξιολογούν τη σχετικότητα και ακρίβειά τους και κατόπιν να δομούν μια αφήγηση ή ένα χρονολόγιο, ή, επαγωγικά, να διατυπώνουν συμπεράσματα για το τί συνέβη και γιατί, να προχωρούν δηλαδή σε ερμηνεία των τεκμηρίων τους.
•    Ικανότητα να παράγουν πολύτιμα και αξιόπιστα ‘αρχεία’ προφορικών μαρτυριών και να τα χρησιμοποιούν για να δομήσουν έναν απολογισμό πάνω στα στοιχεία τα οποία αναδείχθηκαν μέσα από τη διαδικασία..
Από τη φύση της η προφορική ιστορία είναι διαδικασία ενεργητική. Είναι κάτι άμεσο και προσωπικό. Εμπιστεύεται, όπως και οι άλλες ανάλογες ευρετικές μέθοδοι, όπως η επεξεργασία και ανάλυση γραπτών ή εικονιστικών πηγών και τεκμηρίων, τη σοβαρή δουλειά του ιστορικού στα χέρια του μαθητή, προάγοντας την ανακαλυπτική, ευρετική μάθηση και τη συνεργατική διδασκαλία. Eπιτρέπει στους μαθητές να παράγουν ιστορία αντί απλώς να τη μελετούν.

Προβλήματα-δυσκολίες
Αυτά τα πλεονεκτήματα συνιστούν αφεαυτών ένα καλό επιχείρημα για την αξιοποίηση της προφορικής ιστορίας στην τάξη αλλά δεν πρέπει να παραγνωρίζεται ότι η προφορική ιστορία είναι μια σοβαρή ακαδημαϊκή επιδίωξη. Αμέσως μόλις οι συνεντεύξεις ολοκληρωθούν αρχίζει η πραγματική δουλειά του ιστορικού. Οι μαθητές πρέπει να ενθαρρύνονται να αμφισβητούν τις μαρτυρίες και τα στοιχεία που συγκεντρώνουν, να τα ταξινομούν σε κατηγορίες και να προχωρούν στην επεξεργασία και ερμηνεία τους, έτσι ώστε να διαμορφώνουν μια αφήγηση που οδηγεί πέρα από την εμπειρία του ενός ατόμου. Πρέπει δηλαδή να ενθαρρύνονται στο να αναπτύξουν επαγωγική σκέψη και να προχωρούν σε γενικεύσεις. Αυτές οι διαδικασίες είναι βέβαια πολύ απαιτητικές και μόνο οι πλέον ικανοί μαθητές μπορούν ενδεχομένως να τις φέρουν σε πέρας. Απαιτούν από το μαθητή να επιδείξει μια ολοκληρωμένη γκάμμα δεξιοτήτων ιστορικού, καθώς και ένα διευρυμένο γνωστικό περιβάλλον μέσα στο οποίο οφείλουν να τοποθετήσουν τα στοιχεία που συγκέντρωσαν.
Παρά την προφανή κοινωνική και ακαδημαϊκή αξία της, η προφορική ιστορία, όπως προαναφέρθηκε, είναι η λιγότερο χρησιμοποιημένη στρατηγική διδασκαλίας. Συχνά παρουσιάζει μια φτωχή εικόνα: oι μάρτυρες πολλές φορές δίνουν πληροφορίες αμφισβητούμενης ειλικρίνειας ή αξίας, την οποία οι μαθητές δεν είναι σε θέση να αμφισβητήσουν ή να διορθώσουν με τα δικά τους μέσα, με τη δική τους εμπειρία. Το αποτέλεσμα είναι να αμφισβητείται η δύναμη της προφορικής ιστορίας στην τάξη. Εκλαμβάνεται μεν από πολλούς διδάσκοντες ως κοινωνικά πολύτιμη αλλά συνηθίζουν να γενικεύουν και να παράγουν ένα μείγμα μύθου και άσχετων προσωπικών στοιχείων που ελάχιστα προάγουν την ιστορική σκέψη και κατανόηση. Η απουσία σχετικής επιμόρφωσης των διδασκόντων επιτείνει το πρόβλημα.
Οι συλλογισμοί αυτοί και ο σκεπτικισμός που αναπτύσσεται είναι βάσιμοι. Σίγουρα, όταν ζητούμε από τους μαθητές να εκπονήσουν μια ιστορική έρευνα με τη συλλογή προφορικών μαρτυριών, τους εκθέτουμε σε ένα σύνολο προβλημάτων που συνήθως αντιμετωπίζουν οι επαγγελματίες ιστορικοί. Πρέπει να μάθουν να αναγνωρίζουν τον επηρεασμό στις πιο λεπτές αποχρώσεις του, τις παραλείψεις, τις αποσιωπήσεις στα στοιχεία (επιλεκτική αμνησία) , καθώς και τη σχετικότητα των μαρτυριών. Πρέπει να μάθουν να αναρωτιούνται για το πόσο αντιπροσωπευτικό είναι το δείγμα. Πρέπει να διατυπώνουν ερωτήσεις οι οποίες θα εκμαιεύουν ειλικρινείς και αξιόπιστες απαντήσεις. Πρέπει να έχουν τη δυνατότητα μέσα από το απόθεμα μαρτυριών που θα συγκεντρώσουν να διαμορφώσουν τη δική τους αφήγηση. Με λίγα λόγια απαιτείται να επιδείξουν όλη τη ποικιλία των δεξιοτήτων που αναμένονται από ένα ώριμο, έμπειρο ιστορικό. Προφανώς, κάτι τέτοιο θεωρείται εξαιρετικά δύσκολο. Ωστόσο, αποτελεί μια πρόκληση και ίσως αυτές οι δυσκολίες να είναι εκείνο το στοιχείο που κάνει την προφορική ιστορία ελκυστική. Οι διδάσκοντες πρέπει για όλους τους προαναφερθέντες λόγους να επικεντρώσουν την προσοχή τους και να επιδείξουν αποφασιστική στάση στα εξής ζητήματα:
1. Πριν την έναρξη κάποιας έρευνας, πρέπει να επιβεβαιωθεί ότι οι μαθητές έχουν μια γενική άποψη των γνωστών σχετικών στοιχείων και των αποδεκτών απόψεων που αφορούν το πεδίο της έρευνας.  Οι μαθητές θα πρέπει να καθοδηγηθούν στο να αναζητούν στοιχεία που επιβεβαιώνουν ή ανατρέπουν την υπόθεση της έρευνάς τους. Είναι ορθό να ενθαρρύνονται να εντάσσουν τις πληροφορίες που συγκεντρώνουν στα συμφραζόμενα ενός ευρύτερου πλαισίου και να υιοθετούν μια κριτική προσέγγιση απέναντι στο υλικό που θα επεξεργαστούν.
2.     Πολύ συχνά, το πεδίο της προφορικής παράδοσης και της τοπικής ιστορίας είναι θολό, φορτισμένο με μύθους, προκαταλήψεις, εθνικιστικά ή τοπικιστικά στερεότυπα. Η ανάμειξη των μαθητών σε μια διαδικασία αναμόχλευσης ή διερεύνησης τέτοιων θεματικών είναι αφενός δύσκολη αλλά και επικίνδυνη με την έννοια ότι εκτίθενται στις αντιλήψεις αυτές, οι οποίες συντηρούν τους τοπικούς ή εθνικούς μύθους. Απαιτείται προσεκτική καθοδήγηση του δασκάλου ώστε να αναπτύξουν την κριτική τους ματιά πάνω στα γεγονότα και τις αντιλήψεις, έτσι ώστε να μην υποστηρίξουν, έστω και ασυνείδητα, τη διαιώνιση των, όποιων, σχετικών προκαταλήψεων.
3.     Όταν συγκεντρωθεί το υλικό, ο δάσκαλος πρέπει να βοηθήσει τους μαθητές να αναπτύξουν τη δική τους κριτική προσέγγιση στην επιλογή και απόρριψη των πληροφοριών. Δεν είναι ο ρόλος του δασκάλου να φέρει σε πέρας αυτή τη ζωτική διαδικασία για λογαριασμό τους. Ο διδάσκων θα πρέπει να θέτει ζωτικές/καθοριστικές ερωτήσεις στους μαθητές σχετικά με την προέλευση και το περιεχόμενο των μαρτυριών, αλλά ο κύριος σκοπός είναι να αναπτύξει ο ίδιος ο μαθητής κριτικές δεξιότητες.
4.     Ο διδάσκων πρέπει να μπορεί  να βοηθήσει τους μαθητές στην αξιολόγηση του περιεχομένου των επιλεγμένων αξιόπιστων μαρτυριών και να τις δομήσουν σε μια ενιαία αφήγηση. Εδώ οι μαθητές μορφοποιούν τα συμπεράσματά τους και τα εντάσσουν σε ένα ‘δεμένο’ όλον. Είναι πολύ δύσκολο να επιτευχθεί αλλά η μεθοδικά καθοδηγούσα ανάμειξη του δασκάλου καθώς και η προσεκτική επεξεργασία των πηγών/μαρτυριών μπορεί να το κάνει εφικτό.
Συμπερασματικά, μπορούμε να ενθαρρύνουμε τους μαθητές μας να συλλέγουν τις δικές τους μαρτυρίες, να επιλέγουν αυτές που βρίσκουν αξιόπιστες και να μετασχηματίζουν αυτό το υλικό σε μια αφήγηση στην τάξη, να γίνονται δηλαδή οι ίδιοι ‘μικροί ιστορικοί’. Έτσι εφοδιάζονται με σημαντικές δεξιότητες για τη ζωή και τη μελλοντική απασχόλησή τους, ενώ επιπλέον διευρύνουν σε βάθος την προσέγγισή τους για την ιστορία.


Θέματα προς διερεύνηση για την προφορική ιστορία
Η αξιοποίηση της προφορικής μαρτυρίας μπορεί παιδαγωγικά να υπηρετήσει τη διερεύνηση θεμάτων όπως (R. Stradling, 2001: 219):
•    Πώς άλλαξαν οι συνθήκες της οικιακής και εργασιακής απασχόλησης των ανθρώπων μέσα από την τεχνολογική ανάπτυξη;
•    Ποιες αλλαγές παρατηρούνται στην οικογενειακή ζωή κατά τη διάρκεια του αιώνα;
•    Πώς έχουν διαμορφωθεί οι ρόλοι των δυο συζύγων και των γονέων με την πάροδο του χρόνου;
•    Πώς διαμορφώνεται/αλλάζει η σεξουαλική συμπεριφορά και τα σεξουαλικά ήθη;  Ποια ήταν η θέση της ανύπανδης μητέρας πριν από μερικές δεκαετίες; Τι ρόλο έπαιξε η αντισύλληψη;
•    Πώς διαμορφώθηκε η διαχείρηση του σπιτιού μέσα στον αιώνα;
•    Πώς επέδρασε στη ζωή των κατοίκων των κωμοπόλεων και των αγροτικών περιοχών η ανάπτυξη των αστικών περοχών;
•     Πώς άλλαξε μέσα στο χρόνο η εργασιακή απασχόληση (παρακμή  κάποιων επαγγελμάτων και βιομηχανιών, δημιουργία νέων, ανάπτυξη μηχανοποίησης και αυτοματισμού, κ.τ.λ.);
•    Πώς έχουν διαμορφωθεί οι σχέσεις ανάμεσα σε διαφορετικές γενιές;
•    Πώς έχουν διαμορφωθεί τα πολιτιστικά ενδιαφέροντα, η ψυχαγωγία και οι αναπαραστάσεις των ανθρώπων;
•    Πώς επέδρασαν στη ζωή των ανθρώπων οι αλλαγές στα μέσα μεταφοράς και επικοινωνίας;
•    Με ποιο τρόπο επέδρασαν στη ζωή των ανθρώπων οι εξελίξεις στην ιατρική;
•    Πώς έχουν αλλάξει οι ιδέες των ανθρώπων (για παράδειγμα οι αντιλήψεις για την παιδική ηλικία και την εφηβεία με την πάροδο  του χρόνου, για τη θρησκεία και την πίστη, έγκλημα και τιμωρία, φτώχεια και κοινωνική πρόνοια, εκπαίδευση, τέχνη, μόδα, το ρόλο και η ευθύνη της πολιτείας και του πολίτη, εθνική ταυτότητα και πατριωτισμός,κ.τ.λ. );
•    Πώς βιώθηκε η προσωπική συμμετοχή σε ένα από τα μείζονα γεγονότα της τοπικής, εθνικής ή ευρωπαϊκής ιστορίας (πόλεμος, κατοχή, απελευθέρωση, προσφυγιά ή μετανάστευση, μετακίνηση από την επαρχία σε αστικό κέντρο, η εμπειρία του τέλους μιας δικτατορίας /ολοκληρωτικού καθεστώτος κ.ά.)
Η προφορική ιστορία δεν βοηθά τους μαθητές να ανασυνθέσουν μόνο το παρελθόν αλλά και να αποκτήσουν προσωπική αντίληψη για τα γεγονότα, τις αντιλήψεις και τη νοοτροπία των ανθρώπων∙ σε κάποιες δε περιπτώσεις, η προσωπική αυτή αντίληψη συγκρούεται με τις υποθέσεις τις οποίες έχουν διαμορφώσει μέσα από τα Μ.Μ.Ε., ή το πολιτισμικό τους περιβάλλον.

Προσεγγίσεις προφορικών μαρτυριών
Είναι προφανές ότι οι σχολικές εργασίες και τα projects προφορικής ιστορίας εκπονούνται κυρίως στο πλαίσιο του μαθήματος της Τοπικής Ιστορίας .  Καλό θα ήταν να συνδυάσουν οι μαθητές μια έρευνα προφορικής ιστορίας με κάποιο από τα γεγονότα τα οποία έλαβαν χώρα κατα τη διάρκεια του περασμένου αιώνα και τα οποία –θεωρητικά-διδάσκονται στη Γενική τους Ιστορία. Όσον αφορά την ελληνική πραγματικότητα, η διδασκαλία της Τοπικής Ιστορίας προβλέπεται από το Α.Π. για την Γ΄ Γυμνασίου, σε σύνολο  δέκα (10) διδακτικών ωρών. Δυστυχώς, τα εικοσαετίας, πλέον, σχολικά εγχειρίδια Ιστορίας δεν διευκολύνουν, συνήθως, λόγω της πληθώρας της ύλης, την επεξεργασία στην τάξη των γεγονότων του 20ου αι., πλην ελαχίστων, κάτι που αναμένεται να αντιμετωπισθεί με την έκδοση των νέων βιβλίων τα οποία βρίσκονται στη φάση της συγγραφής. Αφόρμηση για την παραγωγή ενός σχεδίου εργασίας προφορικής ιστορίας θα μπορούσε να είναι μια σχετική αναφορά του σχολικού βιβλίου, ένα αφιέρωμα στα ηλεκτρονικά ή έντυπα Μ.Μ.Ε., η δημοσίευση εικόνων, φωτογραφικού υλικού, επιστολογραφίας κ.τ.λ. τα οποία αναφέρονται σε συγκεκριμένο θέμα και οι μαθητές θα προσπαθήσουν να διερευνήσουν, να τεκμηριώσουν ή να διασταυρώσουν με τη συγκέντρωση και επεξεργασία προφορικών μαρτυριών.  Αυτό μπορεί να επιτευχθεί με τη σύνταξη ειδικού ερωτηματολογίου και την οργάνωση ελεύθερων αφηγήσεων προσωπικής ιστορίας, μέσω συνεντεύξεων ( P. Thompson, 2002: 273-298,). Οι μαθητές μπορούν είτε να διερευνήσουν συγκεκριμένα θέματα (ό.π.: 371-385) είτε να συνθέσουν οικογενειακές/ προσωπικές ιστορίες και να οδηγηθούν σε αναγωγές. Με την αθρόα είσοδο των παιδιών των μεταναστών, οι οποίοι έχουν εγκατασταθεί στη χώρα μας κατά τις τελευταίες δεκαετίες, στο ελληνικό σχολείο, οι μαθητές οι οποίοι βιώνουν τη νέα, πολυπολιτισμική πραγματικότητα της ελληνικής κοινωνίας μπορούν να συλλέξουν πολύτιμες μαρτυρίες και πολυφωνικές απόψεις για πλειάδα θεμάτων αναπτύσσοντας παράλληλα όλες εκείνες τις δεξιότητες, παιδαγωγικές και κοινωνικές, οι οποίες επισημάνθηκαν προηγουμένως.

Μεθοδολογία

Συνεντεύξεις προφορικής ιστορίας
Οι συνεντεύξεις παρουσιάζουν πολλά προβλήματα, αφού υπάρχει εμπλοκή των αξιών και της νοοτροπίας μιας εποχής, ασυνείδητα, στα πιστεύω του ανθρώπου που μιλά. Είναι δύσκολο να διακρίνει κανείς τις πραγματικά προσωπικές απόψεις. Σύμφωνα με την ψυχαναλυτική θεωρία, ‘η μνήμη συνιστά μια εκ των υστέρων κατασκευή που δομεί τα διάφορα κομμάτια από το παρελθόν κάτω από την επίδραση του παρόντος’ (Α. Βιδάλη, 2002: 129). Επιπλέον, όπως αναλογικά συμβαίνει με την επεξεργασία κάθε μορφής τεκμηρίων, η ανασύνθεση του λόγου του υποκειμένου από την πλευρά του ερευνητή, η εμπλοκή του δηλαδή στη διαδικασία, συνιστά μια νέα αφήγηση η οποία βασίζεται στην ερμηνεία του λόγου που παράγουν οι αφηγητές-μάρτυρες, στην πρόσληψη και ερμηνεία των σχημάτων λόγου, του λεξιλογίου, των κενών, των ασυνεχειών, των αντιφάσεων, των επαναλήψεων (Ά. Βιδάλη, 2002: 132)∙ η αποδόμηση αυτή του λόγου και η ανασύστασή του από την πλευρά του ερευνητή συνιστά μια ερμηνεία από τις πολλές που μπορούν να δοθούν.
Περιβάλλον της συνέντευξης. Το άτομο που θα πάρει τη συνέντευξη, ο ερευνητής, θα πρέπει να είναι ιδιαίτερα προσεκτικός:
•    Το φιλικό κλίμα αποκαθιστά κλίμα εμπιστοσύνης, αλλά το υπερβολικά ‘φιλικό’ περιβάλλον μπορεί να προκαλέσει προβλήματα.
•    Η ανειλικρίνεια του/της μάρτυρα μπορεί να οφείλεται στο φόβο της έκθεσής του. Ο καλά πληροφορημένος ερευνητής, εκείνος που είναι σε θέση να ελέγξει τα λεγόμενα, είναι ο ασφαλέστερος τρόπος αντιμετώπισης του προβλήματος. Το ‘Όσο περισσότερα γνωρίζει ο ερευνητής, τόσο περισσότερα μαθαίνει’ συνιστά αξίωμα (T. Bερβενιώτη, 2002:177).
•    Οι ερευνητές πρέπει να ελέγχουν τις προσωπικές τους θέσεις , να μην τις προβάλλουν, να μην παρασύρονται. Απαραίτητη προϋπόθεση είναι: η καλή προετοιμασία, οι ξεκάθαροι στόχοι και η ακριβής και προσεκτική ενημέρωση του μάρτυρα σχετικά με το προς διερεύνηση αντικείμενο.
•    Η συνέντευξη πρέπει να ξεκινά με ‘εύκολες’, εισαγωγικές ερωτήσεις. Είναι φρόνιμο να επαναλαμβάνεται με διακριτικό τρόπο κάποια ερώτηση και να ζητώνται διευκρινίσεις.  Θα πρέπει να αποφεύγονται ερωτήσεις οι οποίες οδηγούν σε μονολεκτικές απαντήσεις (τύπου ‘ναι’ ή ‘όχι’). Επίσης θα πρέπει να αποφεύγονται οι ερωτήσεις που υποβάλλουν συγκεκριμένες απαντήσεις . Χρειάζεται ιδιαίτερη προσοχή σε ευαίσθητα ζητήματα.
•    Ζητούμενο είναι η αυθεντική αφήγηση και όχι η ‘παράσταση’. Απαιτείται εγρήγορση και προσοχή αφού ο ερευνητής βρίσκεται στο ‘έλεος’ του/της μάρτυρα . Είναι σωστό να έχει προηγηθεί κριτική αξιολόγηση και επισκόπηση έργων προφορικής ιστορίας, ενημέρωση πάνω σε προφορικά ντοκουμέντα που έχουν παραχθεί, στη σχετική βιβλιογραφία πάνω σε αυθεντικές συνεντεύξεις .

Προσοχή: Aπαιτείται κριτική στάση των μικρών ιστορικών όταν επεξεργάζονται το προφορικό υλικό. Συγκεκριμένα ερωτήματα πρέπει να τεθούν και να απαντηθούν σχετικά με το χαρακτήρα του υλικού, έτσι ώστε να εξασφαλιστεί η αξία και αξιοπιστία του (validity, reliability, accuracy).
Τα σημεία-κλειδιά (R. Stradling, ό.π.: 224-225) για μια σωστή συνέντευξη, στο πλαίσιο της σχολικής εμπειρίας, είναι:
•    Οι ερευνητές να βρίσκονται στη θέση τους εγκαίρως, να είναι προετοιμασμένοι, να είναι ευγενικοί.
•    Να ακούνε προσεκτικά. Να μην θέτουν ερωτήσεις τις οποίες ο/η μάρτυρας έχει ήδη απαντήσει μέσα από άλλες ερωτήσεις.
•    Να είναι υπομονετικοί. Να παρέχουν στο μάρτυρα το χρόνο για να απαντήσει με το δικό του τρόπο. Να μην αντιδικούν ή διορθώνουν το μάρτυρα.
•    Να κρατούν το/τη μάρτυρα σε ένα ‘δρόμο’ αλλά να μην τον/την διακόπτουν πολύ συχνά.
•    Αν νομίζουν οι ερευνητές ότι πρέπει να διατυπώσουν μια επιβεβαιωτική (follow up) ερώτηση την οποία δεν είχαν προγραμματίσει μπορούν να το κάνουν και να τη σημειώσουν για μελλοντική αναφορά.
•    Να κλείσουν τη συνέντευξη ευχαριστώντας τον/τη μάρτυρα. Να αποστείλουν ένα ευχαριστήριο γράμμα αργότερα.

Σχεδιασμός συνέντευξης
1.    Προετοιμασία
•    Προσεκτική επιλογή και εντοπισμός/καθορισμός συγκεκριμένης ιστορικής περιόδου η οποία θα αποτελέσει το αντικείμενο μελέτης.
•    Πιθανοί επηρεασμοί και προκαταλήψεις των μαρτύρων πρέπει να ληφθούν υπόψη.
•    Λογικοί στόχοι, συγκεκριμένοι μπορούν να επιτευχθούν. Όχι γενικοί, αόριστοι, ασαφείς στόχοι. Τι ακριβώς ζητάμε;
•    Η δομή και τα ειδικά χαρακτηριστικά της  κοινωνικής ομάδας ή των ατόμων/-ου που θα μελετηθούν πρέπει να ληφθούν υπόψη.
•    Σε πρακτικό επίπεδο, μια προσυνέντευξη/συνάντηση γνωριμίας (Ρ. Μόλχο, 2002: 199) θα μπορούσε να εξασφαλίσει κάποια στοιχεία, να βοηθήσει το μάρτυρα να συγκεντρώσει το υλικό, να προετοιμαστεί γαι τις ερωτήσεις ή την ανάκληση της μνήμης η οποία θα ζητηθεί, κ.ο.κ.

2.    Θεματικές
 Οι θεματικές αναπτύχθηκαν προηγουμένως. Με μεγάλη προσοχή και ευαισθησία στην περίπτωση της σχολικής ιστορίας θα πρέπει να διερευνώνται, αν κρίνεται σκόπιμο, θέματα, όπως η πολιτική εμπλοκή σε συγκεκριμένους χώρους και οι συνέπειες των επιλογών αυτών.

3.    Εφαρμογή
Πρέπει να επιδεικνύεται μεγάλη προσοχή όταν μαγνητοφωνείται/ηχογραφείται ή όταν βιντεοσκοπείται μια συνέντευξη:
•    Απαραίτητη η πλήρης εξοικείωση με τον τεχνικό εξοπλισμό (μαγνητόφωνο, κάμερα). Έλεγχος λειτουργίας του.
•    Φωτισμός, ήχος, ‘νετάρισμα’ σε περίπτωση βιντεοσκόπησης.
•    Αισθητικά κριτήρια για το ‘καδράρισμα’ της εικόνας.
Eπίσης: οι ερωτήσεις δεν πρέπει να κόβουν τον αυθορμητισμό και τη φυσική ροή του λόγου.

4.    Καταγραφή
Εκτός από την ηχογράφηση της συνέντευξης/μαρτυρίας, έπειτα θα πρέπει να γίνουν οι εξής ενέργειες:
•    Κατάρτιση πίνακα περιεχομένων (κασέτες ήχου ή video)
•    Μεταγραφή του προφορικού λόγου σε γραπτό κείμενο (απομαγνητοφώνηση)
•    Σκίτσα ή φυλλάδια που μπορούν να κατατοπίσουν, να δώσουν διευκρινίσεις.
•    Καταγραφή της πορείας/διαδικασίας της έρευνας, έτσι ώστε να εντοπιστούν έγκαιρα τα αδύνατα σημεία και να αντιμετωπιστούν τα όποια προβλήματα.

5.    Τεκμηρίωση
•    Φάκελος εργασίας που αποκαλύπτει τη διαδικασία της έρευνας. Καταγραφή της πορείας /μεθοδολογίας που ακολουθήθηκε, έτσι ώστε η αξιολόγηση και η χρήση του προφορικού υλικού να γίνει σωστά (στόχοι έρευνας, κριτήρια επιλογής μαρτύρων, το ατομικό τους περιβάλλον, τρόπος επαφής με μάρτυρες, ‘έλεγχος’ της εργασίας/διαδικασίας).
•    Πρόσθετες πληροφορίες για κάθε μάρτυρα (γέννηση, ανατροφή, οικογενειακό περιβάλλον, οικονομικές συνθήκες, εκπαίδευση, εργασία, κ.λ.π.)
•    Δυνατότητα ενημέρωσης, επαλήθευσης, διόρθωσης, ελέγχου αβλεψιών, προσθήκης στοιχείων από την πλευρά του μάρτυρα. Επισημαίνεται για την αρτιότερη οργάνωση της έρευνας θα πρέπει να επιδιώκεται μια δεύτερη συνέντευξη επιβεβαίωσης.

Προφορική Ιστορία και Οικογενειακή Ιστορία
Η μελέτη της οικογενειακής ιστορίας είναι αντικείμενο προσφιλές και συνηθισμένο για τις εφαρμογές της προφορικής ή για προγράμματα τοπικής ιστορίας. Η αξία της έρευνας  της οικογενειακής ιστορίας έγκειται στο ότι :
•    εμβαθύνει την ατομική αίσθηση ταυτότητας
•    γίνεται αφορμή για να αναπτυχθούν και να βαθύνουν οι σχέσεις μεταξύ των μελών μιας οικογένειας.

1.    Προετοιμασία
•    Βασικά στοιχεία για κάθε μέλος της οικογένειας.
•    Ένταξη του ατομικού βίου στο ευρύτερο ιστορικό περιβάλλον.
•    Προκαταρκτική έρευνα: έγγραφα, πιστοποιητικά, στοιχεία, ημερολόγια, γράμματα, φορολογικές δηλώσεις, φωτογραφίες, διαβατήρια κ.λ.π.
•    Συγκεντρωτική παρουσίαση των στοιχείων σε ένα φυλλάδιο  για κάθε μέλος.
•    Τοποθέτηση στοιχείων της οικογένειας στο ιστορικό πλαίσιο (τοπικό, εποχής).
•    Μελέτη τοπικής και εθνικής ιστορίας, βιογραφιών καθώς και άλλων σχετικών αρχείων με προφορικές μαρτυρίες.

2.    Επιλογή συγκεκριμένου στόχου
Πιθανές περιοχές έρευνας:
•    Η επιρροή μεγάλων ιστορικών γεγονότων και τάσεων (πόλεμοι, εξεγέρσεις, απεργίες, αστυφιλία, μετανάστευση, καταστροφή υπαίθρου, ρατσισμός)
•    Σχέσεις διαφορετικών παραμέτρων κοινωνικής ζωής: εργασία, θρησκεία, ζωή κοινότητας, τάξη, κινητικότητα…
•    Δομή και δυναμική της ίδιας της οικογένειας, συμπεριλαμβανομένων της συμμετοχής στη διαχείριση του σπιτιού, των σχέσεων ανάμεσα στα μέλη της οικογένειας, των οικογενειακών αξιών.
•    Καταγραφή του τρόπου διαφύλαξης εμπειριών μιας οικογένειας: οικογενειακές ιστορίες, παραδόσεις, συνήθειες, πεποιθήσεις, αξίες.
Καλό είναι να επιλεγούν λίγα θέματα, τα πλέον σχετικά με την εμπειρία της οικογένειας. Πιθανόν οι ίδιοι οι μάρτυρες να αναδείξουν νέα θέματα μέσα από την όλη διαδικασία.

3.    Επαφή με τους μάρτυρες
•    Επιλέγουμε εκείνα τα μέλη της οικογένειας με τα οποία αισθανόμαστε  πιο άνετα και τα οποία δείχνουν ότι απολαμβάνουν τη διαδικασία.
•    Δίδεται προτεραιότητα στους ηλικιωμένους.
•    Ενθαρρύνουμε την ανάμνηση. Aν υπάρχουν τεκμήρια όπως φωτογραφίες, πιστοποιητικά, επιστολές, κάρτες, κ.τ.λ. τα οποία μπορούν να χρησιμοποιηθούν και να διευκολύνουν την ανάκληση της μνήμης είναι ευπρόσδεκτα. .
•    Εξηγούμε το σκοπό της έρευνας, συγκεντρώνουμε βιογραφικά στοιχεία, διερευνούμε πιθανές θεματικές, ενθαρρύνουμε τα μέλη να αρχίσουν να σκέπτονται, να ανακαλέσουν σκηνικά και εικόνες παλαιότερων εποχών.
•    Φροντίζουμε για μια συζήτηση πριν τη συνέντευξη.
•    Αποφασίζουμε για το αν οι συνεντεύξεις θα είναι αυτοβιογραφικές (χρονολογικός απολογισμός ζωής) ή θεματικές (απόψεις της εμπειρίας τους πάνω σε συγκεκριμένα θέματα).
•    Καταρτίζουμε μια λίστα θεμάτων και υποθεμάτων που θα κατευθύνουν τη συνέντευξη.
•    Ερωτήσεις: πρέπει να είναι ανοιχτού τύπου αλλά συγκεκριμένες.
•    Επιβεβαιωτικές (follow up) ερωτήσεις ενθαρρύνουν συμπληρωματικές ανακλήσεις της μνήμης.
•    Κάθε θέμα πρέπει να διερευνάται όσο το δυνατόν σε βάθος, πριν μετακινηθούμε σε άλλο.
•    Ο συνδυασμός ατομικών και ομαδικής συνέντευξης είναι ενδιαφέρων αφού αναπτύσσεται διαδραστικότητα ανάμεσα στα μέλη.
•    Δεν πρέπει η συνέντευξη να διακόπτεται απότομα. Ως εμπειρία είναι εξαντλητική, συνεπώς δύο ώρες είναι συνήθως αρκετές για κάθε φορά. Φροντίζουμε για μια ομαλή κατάληξη/κλείσιμο της συνάντησης.

4.    Προβλήματα
•    Κάποιοι αφηγητές δυσκολεύονται να κατανοήσουν το λόγο για τον οποίο η προσωπική τους ιστορία μπορεί να έχει ευρύτερο ενδιαφέρον. Πρέπει λοιπόν να ενθαρρύνονται με κατάλληλο τρόπο να μιλήσουν.
•    Αρκετά άτομα δεν επιθυμούν τη δημοσιοποίηση ιδιωτικών θεμάτων/θέσεων.
•    Κατά τη διάρκεια της συνέντευξης μπορούν να ανακύψουν ή να προκληθούν δυσάρεστες ή αμήχανες καταστάσεις, όπως πόνος στην ανάμνηση κάποιου νεκρού ή κάποιου οδυνηρού περιστατικού (τραύμα) , αμηχανία ή ενόχληση για  πιθανές νεανικές αδιακρισίες, προσπάθεια των μελών μιας οικογένειας για ‘να πάρουν τον ερευνητή με το μέρος τους’, προσπάθεια να προβληθεί μόνο η ‘καλή πλευρά’ κάποιου κ.ο.κ.
Για να αντιμετωπισθούν τα προβλήματα αυτά  απαιτείται διακριτικότητα, ευαισθησία στην ανθρώπινη διάσταση της οικογενειακής ιστορίας, σωστή ενημέρωση και προετοιμασία, επιμονή και υπομονή. Είναι δύσκολο να είναι κανείς αντικειμενικός με την προσωπική του εμπειρία.
Σημαντικά στοιχεία που δίνουν αξία σε μια συνέντευξη είναι:
•    το ‘κλίμα’ της συνέντευξης
•    η έρευνα για το περιβάλλον και οι πολλαπλές συνεντεύξεις με διάφορα μέλη της οικογένειας
•    η διασταύρωση των πληροφοριών και η αποδοχή των ερμηνειών ζωής ως προσωπικών.

5.    Μετά τη συνέντευξη
•    Οργάνωση και ταξινόμηση του υλικού.
•    Αρχειοθέτηση, δημιουργία ατομικού φακέλου με πληροφορίες για κάθε μέλος της οικογένειας.
•    Θεματική ή χρονολογική κατάταξη του υλικού.
Οι δύο πρώτοι είναι οι απλούστεροι τρόποι ταξινόμησης του υλικού, ενώ ο τρίτος είναι πιο απαιτητικός.
6.    Ερμηνεία δεδομένων-σύνθεση

 Η παραγωγή οικογενειακής ιστορίας είναι φιλόδοξη, συνεπώς, είναι ενδιαφέρουσα και αποκαλυπτική. Οι ερευνητές, με αρωγό την εμπειρία και την επιστημονική κατάρτιση, αν πρόκειται για ιστορικούς, και την καθοδήγηση και εξάσκηση, αν πρόκειται για μαθητές που μυούνται στη διαδικασία της ιστορικής έρευνας και την παραγωγή της ιστορίας, μπορούν να συλλέξουν πολύτιμο και ελκυστικό υλικό το οποίο θα έχει βοηθήσει τόσο την αυτογνωσία όσο και την ετερογνωσία του υποκειμένου και των αντικειμένων της έρευνας. Δεν πρέπει να λησμονείται ότι η προφορική ιστορία ξεκινά με την συγκέντρωση, μεταγραφή, ταξινόμηση και διατήρηξη/φύλαξη του υλικού των συνεντεύξεων∙ βασικός στόχος της είναι η ιστορική σύνθεση και ερμηνεία.

Δείγμα καταγραφής στοιχείων μέλους μιας οικογένειας  
Όνομα
Ημερομηνία γέννησης
Όνομα μητέρας-γένος
Όνομα πατέρα
 Ονόματα αδελφών (+ημερομηνίες γέννησης)
Όνομα πρώτης ή νόμιμης συζύγου
Ημερομηνία γάμου  
Ονόματα παιδιών (+ημερομηνία και τόπος γέννησης)
Ημερομηνία θανάτου                           Τόπος θανάτου και ταφής
Θρήσκευμα και συμμετοχή/ένταξη σε κάποια θρησκευτική οργάνωση
Εκπαίδευση (βασική και όποια άλλα σχετικά στοιχεία)
Κατοικία (σε ποια σπίτια έζησε, για ποια περίοδο)
Επάγγελμα (χρονολογική λίστα επαγγελμάτων, τόπος εργασίας, είδος, οικονομικές         απολαβές κατά προσέγγιση)
Μέλος σε λέσχες ή οργανισμούς (ημερομηνίες εγγραφής)

Η πρόκληση της προσωπικής Ιστορίας-Αξιολόγηση
Όταν εμπλέκουμε τους μαθητές στη διαδικασία παραγωγής της προσωπικής ιστορίας ατόμων και ομάδων θα πρέπει να έχουμε υπόψη μας ότι θα συναντήσουν μια σειρά προβλημάτων τα οποία και θα πρέπει με την κατάλληλη καθοδήγηση να αντιμετωπίσουν.
•    Θα πρέπει να αναπτύξουν την ικανότητα να αναγνωρίζουν και να συγκεντρώνουν μόνο τις πληροφορίες εκείνες που είναι πολύτιμες.
•    Θα πρέπει να μάθουν να συγκρίνουν και να αντιπαραβάλλουν τις πληροφορίες και να εντάσσουν το διαφορετικό και εξαιρετικό μέσα στο ομοιογενές και το αντιπροσωπευτικό.
•    Θα πρέπει να μάθουν να ενθαρρύνουν και να υποβοηθούν την ασθενή μνήμη, ιδιαίτερα των ηλικιωμένων ανθρώπων, χρησιμοποιώντας βοηθητικό υλικό όπως εικόνες αντικείμενα, βιβλία, video,κ.λ.π.
•    Θα πρέπει να είναι σε θέση να αντιλαμβάνονται την πρόθεση εξαπάτησης από το μάρτυρα. Θα πρέπει να αναγνωρίζουν την προκατάληψη, την επιρροή και την υπερβολή σε μια μαρτυρία.
Η αξιολόγηση της μαρτυρίας γίνεται με βάση τα εξής:
•    Aξία. Είναι σχετική και χρήσιμη;
•    Aλήθεια. Εμπεριέχει επιρροή, υπερβολή, στηρίζει αυτό που ήδη γνωρίζουμε;
•    Αντιπροσωπευτικότητα. Μήπως μας παρασύρει κάτι που ακούγεται ασυνήθιστο;
•    Χρονολόγηση. Ταξινομήθηκαν με τη σειρά που έγιναν τα γεγονότα;



Προσωπική Ιστορία: τακτοποιώντας τις μαρτυρίες-Αξιολόγηση του υλικού

•    Νομίζω ότι αυτές οι δηλώσεις/ μαρτυρίες είναι αληθινές και σημαντικές
•    Νομίζω ότι αυτές οι μαρτυρίες δεν είναι σημαντικές
•    Νομίζω ότι οι ακόλουθες μαρτυρίες ίσως περιέχουν στοιχεία επηρεασμού και προκατάληψης
•    Σύμφωνα με όσα γνωρίζω, νομίζω ότι οι ακόλουθες μαρτυρίες δεν είναι αληθινές
•    Σύμφωνα με όσα γνωρίζω, νομίζω ότι οι ακόλουθες μαρτυρίες δεν είναι αντιπροσωπευτικές
      Διότι…
(Οι μαθητές θα πρέπει πάντοτε να αιτιολογούν τις κρίσεις τους).

Αξιολόγηση καταγεγραμμένης συνέντευξης ή μεταγραφής (απομαγνητοφώνησης)

•    Φαίνεται αυτή μια καλή επαφή/επικοινωνία μεταξύ του ερευνητή και του μάρτυρα;
•    O ερευνητής ακούει και ανταποκρίνεται στο μάρτυρα;
•    Είναι αυτή μια καλή συνέντευξη; Γιατί;
•    Πόσο χρήσιμη είναι η συνέντευξη ως ιστορική μαρτυρία;
•    Πώς μπορούμε να πιστοποιήσουμε ότι οι πληροφορίες που παρέχονται είναι ακριβείς;


Επίλογος
Σε μια εποχή κατά την οποία οι προκλήσεις του σύγχρονου βίου πολλαπλασιάζονται και η πραγματικότητα μεταμορφώνεται συνεχώς, η εκπαίδευση, και, κυρίως, η υποχρεωτική και η δευτεροβάθμια, καλείται να προσφέρει στους μαθητές τα εργαλεία εκείνα τα οποία θα τους βοηθήσουν να καλλιεργήσουν δεξιότητες χρήσιμες για την αντιμετώπιση των προβλημάτων και απαιτήσεων της καθημερινότητας, έξω και πέρα από το σχολείο. Στο πλαίσιο αυτό, οι έννοιες της διαθεματικότητας και της διεπιστημονικότητας στις προσεγγίσεις διατρέχουν τα σύγχρονα Προγράμματα Σπουδών (Η. Ματσαγγούρας, 2003: 60). Σε επίπεδο Αναλυτικών Προγραμμάτων (Γ. Δάλκος, 2003: 86), η αναγκαιότητα της ενίσχυσης των διαθεματικών/διεπιστημονικών προσεγγίσεων στο πεδίο της Ιστορίας, αλλά και γενικότερα, εκφράζεται με τη διατύπωση συγγεκριμένων σκοπών και στόχων οι οποίοι διευρύνουν την υπάρχουσα σκοποθεσία του μαθήματος δίνοντας έμφαση στην:
•    Ενιαιοποίηση της γνώσης και την αντιμετώπιση των προβλημάτων της αποσπασματικότητας και της μονομέρειας.
•    ανάδειξη της διεπιστημονικότητας της γνώσης και τη χαλάρωση των διαχωριστικών γραμμών.
•    σύνδεση της σχολικής γνώσης με τα ενδιαφέροντα του παιδιού και τις πραγματικές καταστάσεις της ζωής.
•    ενεργοποίηση της κριτικής σκέψης και της δημιουργικότητας των μαθητών.
•    ανάπτυξη στάσεων και δεξιοτήτων απαραίτητων για τη δια βίου εκπαίδευση στη σύγχρονη κοινωνία
•    ανάπτυξη συλλογικών μορφών συστηματοποιημένης δράσης και διαλεκτικής αντιπαράθεσης, στοιχείων απαραίτητων για την κριτική, δημιουργική συμμετοχή του πολίτη στα δρώμενα, κ. ά. (Η. Ματσαγγούρας, 2002: 16). 
Η Ιστορία, αναμφισβήτητα, αποτελεί το κατεξοχήν πεδίο διαθεματικών, διεπιστημονικών προσεγγίσεων. 
Η διεπιστημονική προσέγγιση του αντικειμένου της Ιστορίας παρέχει τη δυνατότητα μιας πλουραλιστικής προσέγγισης των ιστορικών φαινομένων, εμπλουτίζει τις οπτικές, τη μεθοδολογία και την ερμηνευτική, διευρύνει τις θεματικές της, διαλέγεται με την ετερότητα, νοηματοδοτεί τη διαδικασία της γνώσης με διαφορετικό, περισσότερο ενδιαφέρον και ευέλικτο περιεχόμενο. Η Προφορική Ιστορία, πρόσφορο πεδίο διεπιστημονικών εφαρμογών, ενισχύει τους στόχους της Γενικής Ιστορίας και ειδικά τους εξής:
•    Nα κατανοήσουν οι μαθητές ότι ο κόσμος στον οποίο ζουν είναι αποτέλεσμα μιας εξελικτικής πορείας με υποκείμενα δράσης τους ανθρώπους
•    Να συνειδητοποιήσουν την προσωπική τους ευθύνη για την πορεία της κοινωνίας στην οποία ζουν
•    Να συνειδητοποιήσουν ότι η κατανόηση κάθε κοινωνίας προϋποθέτει τη μελέτη όλων των πτυχών της (πολιτικής, οικονομικής, πολιτιστικής κ.λπ)
•    Να συνειδητοποιήσουν την αναγκαιότητα επιλογής και κριτικής αξιολόγησης των ιστορικών πηγών.
•    Να καταστούν ικανοί μέσα από τη γνώση του παρελθόντος, να κατανοήσουν το παρόν, να στοχαστούν για τα προβλήματά του και να προγραμματίσουν υπεύθυνα το μέλλον τους .
Κλείνοντας, για μια ακόμη φορά θα επισημάνουμε την επιτακτική ανάγκη συστηματικής και συνεχούς επιμόρφωσης των καθηγητών ιστορίας , τόσο πάνω στις εξελίξεις της ακαδημαϊκής και σχολικής ιστοριογραφίας, όσο και στις σύγχρονες τάσεις της Παιδαγωγικής Επιστήμης και Διδακτικής της Ιστορίας. Η αναμόρφωση των Προγραμμάτων Σπουδών δεν επαρκεί για να αλλάξει μια εκπαιδευτική πραγματικότητα με σοβαρά και υπαρκτά προβλήματα, όπως η ελληνική.

                                                                           
ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
•    Αμπατζόγλου, Φ., (2002). ‘Διαβάζοντας και ακούγοντας μαρτυρίες Ελλήνων Εβραίων’, στο Επιθεώρηση Κοινωνικών Ερευνών, τ. 107 Α΄, σ.σ.109-120.
•    Ασδραχάς, Σ., (1995). Ιστορικά Απεικάσματα, Αθήνα: Θεμέλιο.
•    Βιδάλη, Ά., (1998). ‘Προφορικές μαρτυρίες: από την τραυματική εμπειρία στη συλλογική μνήμη’, στο Μαρτυρίες σε ηχητικές και κινούμενες αποτυπώσεις ως πηγή της Ιστορίας, πρακτικά διεθνούς ημερίδας (30 Μαϊου 1997), Αθήνα: Κατάρτι, σ.σ. 105-116.
•    Βιδάλη, Ά., (2002). ‘Κόκκινο για αίμα: το αβάσταχτο φορτίο των λέξεων’ στο Επιθεώρηση Κοινωνικών Ερευνών, τ. 107 Α΄, σ.σ. 121-134.
•    Βοσνιάδου, Τ., (2002). ‘Από τη θεραπευτική στην ερευνητική σχέση: αφετηρίες, προσανατολισμοί, αναζητήσεις’, στο Επιθεώρηση Κοινωνικών Ερευνών, τ. 107 Α΄, σ.σ. 95-108.
•    Brooks, R.-Aris, M.-Perry, I., (1998). ‘Oral History’ στο The Effective Teaching of History, London and New York: Longman, σ.σ. 153-154.
•    Castelli, F., (1998). ‘Η προφορική ιστορία στην Ιταλία. Τα οπτικοακουστικά αρχεία των Ιστορικών Ινστιτούτων της Αντίστασης’ στο Μαρτυρίες σε ηχητικές και κινούμενες αποτυπώσεις ως πηγή της Ιστορίας, πρακτικά διεθνούς ημερίδας (30 Μαϊου 1997), Αθήνα: Κατάρτι, σ.σ. 81-104.
•    Council of Europe, Comitee of Ministers, (2001).  Recommedation Rec 15, On history teaching in twenty-first-century Europe.
•    Council of Europe, (1998). Draft Recommedation No. R (97). On a European Policy on Access to Archives.
•    Δάλκος, Γ., (2003).’ Τα Αναλυτικά Προγράμματα και η ανάγκη διαθεματικής προσέγγισης της γνώσης’, στα Εκπαιδευτικά, τ. 65-66, σ.σ. 86-97.
•    Dunnaway, D.-Baum, W.K.(ed.),(1996). Oral History. An Interdisciplinary Anthology, London: Altamira Press.
•    Ferro, M., (1998). ‘Source didactics: choice, organization, use’, στο συνέδριο Council of Europe:  ΄Τοwards a pluralist and tolerant  approach to teaching History- a range of sources and new didactics’, Brussels, Belgium (10-12 December 1998)..
•    Ingram, P., (1998). ‘Oral History’, στο συνέδριο Council of Europe: ‘Towards a pluralist and tolerant approach to teaching History-a range of sources and nev didactics’, Brussels, Belgium (10-12 December 1998).
•    Ingram, P., (1998).’Why use Personal History?’ στο σεμινάριο Council of Europe: ‘The history of Women in the 20th  Century’, Donaueschingen, Germany (6-11 October 1997).
•    Κόκκινος, Γ., (1998). ‘Προφορική ιστορία και συλλογική μνήμη. Το παράδειγμα της Ρόδου στην περίοδο της Ιταλοκρατίας’, στη Φιλολογική, τ. 65 (Οκτώβριος-Δεκέμβριος), σ.σ.51-54.
•    Κούνιο-Αμαρίλιο Έ.- Ναρ, Α., (1998). Προφορικές μαρτυρίες Εβραίων της Θεσσαλονίκης για το ολοκαύτωμα, (επιμ. Φρ. Αμπατζοπούλου), Θεσσαλονίκη: Παρατηρητής.
•    Le Goff, J., (1998). Ιστορία και Μνήμη, μετ. Γ. Κουμπούρης, Αθήνα: Νεφέλη.
•    Λεοντσίνης, Γ. Ν., (1999). ‘Ενσυναίσθηση και διδασκαλία της ιστορίας’, στο σεμινάριο 21: Θεωρητικά προβλήματα και διδακτική της Ιστορίας (Π.Ε.Φ.), Αθήνα: Γρηγόρη, σ.σ.123-148.
•    Λεοντσίνης, Γ.- Ρεπούση, Μ., (2001). Η Τοπική Ιστορία ως πεδίο Σπουδής στο πλαίσιο της Σχολικής Παιδείας, Αθήνα: Ο.Ε.Δ.Β.
•    Ματσαγγούρας, Η., (2002). ‘Ευέλικτη Ζώνη Διαθεματικών Προσεγγίσεων: μια εκπαιδευτική καινοτομία που αλλάζει το σχολείο’ στο Επιθεώρηση Εκπαιδευτικών Θεμάτων, τ. 6, σ.σ. 16-22.
•    Ματσαγγούρας, Η., (2003). H Διαθεματικότητα στη σχολική γνώση. Εννοιοκεντρική αναπλαισίωση και σχέδια εργασίας, Αθήνα: εκδ. Γρηγόρη.
•    Μόλχο, Ρ., (2002). ‘Το οπτικοακουσικό αρχείο των επιζώντων της ναζιστικής γενοκτονίας Shoah: στόχοι, οργάνωση και διαδικασία συνεντεύξεων’, στο  Επιθεώρηση Κοινωνικών Ερευνών, τ. 107 Α΄, σ.σ. 199-212.
•    Μπουντζουβή, Α., (1999). ‘Προφορική Ιστορία: όρια και δεσμεύσεις’, στο Μαρτυρίες σε ηχητικές και κινούμενες αποτυπώσεις ως πηγή της ιστορίας, πρακτικά διεθνούς ημερίδας (30 Μαϊου 1997), Αθήνα: Κατάρτι, 23-28.
•    Μπουντζουβή Α., (1993). ‘Ατομικότητα, μνήμη και συλλογική συνείδηση’, στο  Τα Ιστορικά, τ. 18-19, τόμ. 10ος, Ιούνιος-Δεκέμβριος, σ.σ. 227-240.
•    Μπουτζουβή, Α., - Θανοπούλου, Μ., (2002). ‘Η Προφορική Ιστορία στην Ελλάδα. Οι εμπειρίες μιας δύσκολης πορείας’, στο Επιθεώρηση Κοινωνικών Ερευνών, τ. 107 Α΄, σ.σ. 3-22.
•    Mπούσχοτεν, Ρ. Β., (1997). Ανάποδα χρόνια. Συλλογική μνήμη και ιστορία στο Ζιάκα Γρεβενών (1900-1950), Αθήνα: Πλέθρον.
•    Mπούσχοτεν, Ρ. Β., (2002). ‘Δεκαετία του ’40 : διαστάσεις της μνήμης σε αφηγήσεις ζωής της περιόδου’, στο Επιθεώρηση Κοινωνικών Ερευνών, τ. 107 Α΄, σ.σ. 135-156.
•    Πασσερίνι, Λ., (1998). Σπαράγματα του 20ου αιώνα. Η ιστορία ως βιωμένη εμπειρία, μετ. Οντέτ Βαρών-Βασάρ, Ιωάννα Λαλιώτου, Ιουλία Πεντάζου, Αθήνα: Nεφέλη.
•    Perks, R., (1998). Αρχειοθετώντας την προφορική ιστορία: ζητήματα πρόσβασης και χρηστικότητας’, στο Μαρτυρίες σε ηχητικές και κινούμενες αποτυπώσεις ως πηγή της ιστορίας, πρακτικά διεθνούς ημερίδας (30 Μαϊου 1997), Αθήνα: Κατάρτι, σ.σ. 67-80.
•    Perks, R.- Τhompson, A. (ed.), (1998). The Oral History Reader, London: Routledge.
•    Πιζάνιας, Π., (1993). Οι φτωχοί των πόλεων. Η τεχνογνωσία της επιβίωσης στην Ελλάδα το μεσοπόλεμο, Αθήνα: Θεμέλιο.
•    Plummer, K., (2000). Τεκμήρια Ζωής. Εισαγωγή στα Προβλήματα και τη Βιβλιογραφία μιας Ανθρωπιστικής Μεθόδου, μετ. Χ. Λιαναντωνάκη, Αθήνα: Gutenberg (α΄εκδ. 1983).
•    Stojanovik-Lafazanovska, L., - Lafazanovski, E., (2002). The Exodus of the Macedonians from Greece: Women’s narratives about WWII and their Exodus, Skopje: Eurobalkan.
•    Stradling, R., (2001).‘Oral History’, στο Teaching 20th –century European history, Strasburg; Council of Europe Publishing, σ.σ.211-225.
•    Στυλιανούδη, Λ. (2002). ‘Η θεραπευτική διάσταση της συνέντευξης’, στο  Επιθεώρηση Κοινωνικών Ερευνών, τ. 107 Α΄, σ.σ. 83-94.
•    Thompson, P., (2002). Φωνές από το Παρελθόν. Προφορική Ιστορία (μετ. Ρ.Β. Μπούσχοτεν-Ν. Ποταμιάνος), Αθήνα: Πλέθρον (α΄έκδ. 1978).
•    Τudor, R., (2000). ‘Case studies on making Oral History’, στο Teaching 20th century women’s history: a classroom approach, Strasburg: Council of Europe Publishing, σ.σ. 107-117.
•    Vaz, M. K., (ed.), (1997). Oral narrative research with black women, Thousand Oaks, California: Sage Publications.
•    Vilanova, M., (2000). Οι αόρατες πλειοψηφίες. Εργατική εκμετάλλευση, επανάσταση και καταστολή, μετ. Χ. Ροβίθη, Αθήνα: Κατάρτι.
•    Vilanova, M., (1998). ‘Η μάχη στην Ισπανία για μια ιστορία χωρίς επιθετικούς προσδιορισμούς με προφορικές μαρτυρίες’, στο Μαρτυρίες σε ηχητικές και κινούμενες αποτυπώσεις ως πηγή της ιστορίας, πρακτικά διεθνούς ημερίδας (30 Μαϊου 1997), Αθήνα: Κατάρτι, σ.σ. 29-65.
•    http://www.baylor.edu/~Oral_History/Introduction.html
Ηλεκτρονική πηγή: www.cyprus-tube.com/.../Vassiliki_Sakka_article_2.doc - Κύπρος